1) Voordat je verder gaat met mijn website:                                                                                                                                                                 Deze noot is geplaatst, nadat ik enkele jaren, met tussenpozen aan dit onderzoek heb gewerkt.                                                                 We leven nu april 2024. Inmiddels is dit onderzoek bijna afgerond en heb ik een eerste versie van een artikel daarover                         geschreven.  Daar sleutel ik nog steeds aan.                                                                                                                                                           In de plaats van een uitgebreid notenapparaat, zoals gebruikelijk voor een wetenschappelijk artikel verwijs ik in dit artikel naar         vindplaatsen in het menu van deze website.                                                                                                                                                           Na het intermezzo van het artikel hieronder gaat de website weer door met allereerst een kennismaking met Goed Oud                     Worden. Daarna volgt "En toen kwam Corona", het tweede en veel langere deel van deze website.

                                                                                                                                                                                                                                                                                                 Het algemene belang van individuele morele keuzes tot handelen                                                      Tessa Los*

“Of dat nu de individuele keuzes van politici zijn, grote of kleine ondernemers, managers, burgers met allerlei soorten hand- en hoofdwerk: Het zijn de individuele specifieke keuzes tot handelen van elk van hen die tellen. De keuzes van sommigen lijken meer gewicht in de schaal te leggen dan die van anderen. Anderen echter zijn met velen”.            

                                                                                                                                                                                                                                    Abstract

Over the last centuries, various cultural transformations have taken place in the Western world, which were strongly related to major technological and financial economic developments coupled with the 'global' spread of competitive markets.                            In recent decades, the call for a new cultural change has become increasingly louder in scientific and journalism circles and among groups of critical citizens.                                                                                                                                                                              Interconnected businesses and financial services, backed by governments, have the sole purpose of increasing production and making profits. The “blind” belief in control by “an invisible hand” (Adam Smith) of neoliberal governments has caused great damage to the environment and climate worldwide and has widened global inequalities between people in prosperity and well-being.

“Blind”, borderless, “globalizing” production and services, driven by competitive markets, have led to undemocratic power relations.                                                                                                                                                                                                                      In this context, this article focuses on the question of how strong individual choices of action 'at street level' (Michael Lipsky) can be, to ensure that globally connected “blind” powers have an "eye” for the general interest of not only collective prosperity, but also of individual well-being.                                                                                                                                                                                              The theory development is based on the concept of individuation by Jürgen Habermas 1) and strongly inspired by the recent dissertation of Hanne Laceulle 2): Language, the power of stories and arguments play an important role in both.

                                                                                                                                                                                                                                        Keywords:  globalization, individuation, power, blind growth of products and services, too much inequality, moral choices                                                                                                                                                                                                                                        Samenvatting

In de loop van de laatste eeuwen hebben in de Westerse wereld verschillende culturele omslagen plaats gevonden, die sterk gerelateerd waren aan grote technologische en financieel economische ontwikkelingen gepaard aan ‘globale’ verbreiding van concurrerende markten.                                                                                                                                                                                              In de laatste tientallen jaren is in kringen van wetenschap en journalistiek en onder groeperingen van kritische burgers de roep om een nieuwe cultuuromslag steeds luider gaan klinken.  Onderling geschakelde ondernemingen en financiële diensten, gesteund door overheden, hebben als enige doel productiegroei en winst. Het “blinde” geloof in sturing door “een onzichtbare hand” (Adam Smith) van neoliberale overheden heeft wereldwijd grote schade toegebracht aan milieu, klimaat en het heeft vergroting van wereldwijde te grote ongelijkheden tussen mensen in welvaart en welzijn teweeggebracht.                                                                        “Blinde”, grenzeloze, ‘globaliserende’ productie en diensten, aangejaagd door concurrerende markten hebben geleid tot ondemocratische machtsverhoudingen.                                                                                                                                                                In deze geschetste context is dit artikel gericht op de vraag hoe sterk individuele keuzes tot handelen ‘op straatniveau’ (Michael Lipsky) kunnen zijn om wereldwijd geschakelde “blinde” machten “oog” te laten hebben voor het algemene belang van niet alleen collectieve welvaart, maar ook individueel welzijn.                                                                                                                                                De theorievorming is gebaseerd op het individuatie begrip van Jürgen Habermas 1) en sterk geïnspireerd door het recente proefschrift van Hanne Laceulle 2). Bij beiden spelen taligheid, de kracht van verhalen en argumenten een voorname rol.

Inleiding

Onderstaande resultaten van onderzoek zijn voorbereid in mijn website http://mentaalgoedoudworden.nl                                            Deze website ben ik begonnen in 2019 naar aanleiding van het proefschrift van Hanne Laceulle 2) over de beperkte en beperkende manier waarop ouderen in de laat Westerse samenleving in 'narratives' worden neergezet.                                                                      In overleg met Hanne en in samenspraak met een dertigtal ouderen uit mijn omgeving, heb ik dit proefschrift in het Nederlands bewerkt tot “Goed Oud Worden”3)                                                                                                                                                                          De aantrekkingskracht van het proefschrift van Laceulle was voor mij haar interdisciplinaire benadering en haar brede en diepgaande wijze van werken aan haar onderwerp. Door dit laatste is haar onderzoek, dat over ouderen gaat, gemakkelijk toepasbaar op andere gediscrimineerde groeperingen. Bovendien trok het mij, dat zij grote mogelijkheden voor veranderingen ziet in wat je 'de haarvaten' van de samenleving' kunt noemen; in "narratives".                                                                                                        Na de bewerking van het proefschrift  kwam ik op het idee om voor deze bewerking een website in te richten (Menu Home Introductie). Aan de titel van mijn bewerking heb ik voor de website het woordje "mentaal" toegevoegd. Dit om duidelijk te maken dat het nu eens niet gaat over "lichamelijk" goed oud worden.                                                                                                                            En toen kwam Corona ...   Met het wereldwijd uitbreken van de Coronacrisis begin 2020, viel mij enerzijds op hoe hulpeloos ouderen, ook nu weer, in de media werden voorgesteld. Anderzijds werden in de media tijdens een crisis ook kansen gezien voor maatschappelijke “kantelingen”; structurele maatschappelijke veranderingen ten gunste van een duurzame samenleving die met name grote ongelijkheden in situaties van mensen structureel zouden kunnen veranderen.                                                                        Zelf was ik niet erg optimistisch over die kansen. Maar tegelijkertijd herkende ik ook veel van “Goed Oud Worden” in hoe in de media over structurele maatschappelijke veranderingen werd geschreven en gesproken.                                                                          Ik besloot mijn website nu verder te wijden aan een onderzoek met als doel meer inzicht te krijgen in welke maatschappelijke processen, de transitie naar een duurzame samenleving tegenwerken of tenminste ernstig vertragen. En dit ondanks een crisis waarin ongelijkheden extra bloot kwamen te liggen (Menu – “En toen kwam Corona . .").                                                                            Mijn onderzoeksmateriaal wordt voornamelijk gevormd door krantenartikelen naar aanleiding van Corona. Ik veronderstelde, dat media en wetenschap elkaar zouden kunnen verrijken.                                                                                                                                        In mijn verwerking van krantenartikelen krijgen interviews en ook de, vergelijkenderwijs, dieper gravende artikelen meer nadruk. De interviews door journalisten worden vooral met meest getroffenen, zoals jongeren, ouderen, kunstenaars en ondernemers gedaan; bovendien met wetenschappers en deskundigen.                                                                                                                                                  Op deze manier bouw ik theorie op, die de dagelijkse realiteit zo dicht mogelijk benadert 4). Voor de interdisciplinair-theoretische en de methodische benadering van onderzoek had en heb ik veel aan het proefschrift van Laceulle en mijn bewerking daarvan in “Goed Oud Worden”.                                                                                                                                                                                                    Naarmate de coronacrisis voortduurde kwam ook de aandacht voor de klimaatcrisis, die er al lang vóór Corona was, weer helemaal terug in de media; en daarmee ook hernieuwde en grote aandacht voor de transitie naar een duurzame samenleving.      In mijn website onderbreek ik regelmatig de ‘mediastroom’ voor een korte uiteenzetting over mijn theorieopbouw. Zoals gezegd, grijp ik daarvoor steeds terug op Goed Oud Worden.                                                                                                                                            De aanleiding voor die onderbreking is meestal een specifiek krantenartikel dat daartoe bijzonder inspireert of de afsluiting van een coronagolf.                                                                                                                                                                                                            Op dit moment, nu ik in mijn website aangekomen ben bij het hoogtepunt of ‘de piek’ van ‘de vierde Corona golf’ was dat een artikel met als titel “Neoliberaal individualisme wreekt zich nu” van 2 november 2021 5). In deze tijd van de vierde golf was het grootste deel van Nederland gevaccineerd. In het genoemde krantenartikel nu, gaat het vooral over grote groepen burgers die "zich niet laten vaccineren".                                                                                                                                                                                                  In het genoemde artikel wordt dit onderwerp ook breder getrokken en in een politiek-historische context geplaatst. Het artikel gaat  over hoe in de meeste Westerse samenlevingen de laatste decennia steeds meer de nadruk is komen te liggen op zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid. In de loop van de coronacrisis, blijkt, vooral in Nederland, dat de overheid min of meer verrast wordt doordat burgers die zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid geheel anders opvatten dan de overheid zou willen 6).     

                                                                                                                                                                                                                                      Het samen leven "op straatniveau" 

In dit artikel en ook in de website lijkt het of ik de termen 'maatschappij' en 'samenleving' door elkaar gebruik. Dat ik dat zou doen is niet helemaal waar. Net als in het algemene taalgebruik worden deze twee aanduidingen afgewisseld naargelang  het onderwerp waar een verhaal over gaat.                                                                                                                                                                    Bij de term 'maatschappij' zijn nadrukkelijker, explicieter, ook abstractere economische en politieke processen betrokken.                  Bij 'samenleving' of 'gemeenschap' wordt eerder gedacht aan hoe mensen reëel, 'op straatniveau' (Michael Lipsky) met elkaar samenleven; Op kleine en grote plekken waar mensen elkaar zien , meemaken, met elkaar praten, in discussie gaan ...;                    'narratives' (Laceulle); publieke ruimtes, rond onderwijs, rond zorg, bibliotheken, buurthuizen. Maar ook in winkels, bij uitstallingen,  bij wat op podia getoond wordt, wat media laten zien, publicaties ... .                                                                                                              Op plekken van "samenleven", vindt, relatief onafhankelijk van "maatschappelijk", niet alleen cultuuroverdracht plaats, maar ook culturele verandering. Veranderingen in de manier van leven, denken, keuzes maken.                                                                                In bibliotheken, in publicaties, in optredens, ook in demonstratieve optredens, worden zaadjes gepland die in de geschiedenis altijd al om de zoveel tijd uiteindelijk geleid hebben tot cultuuromslagen. Daar wordt begrepen en samenhangend geformuleerd, hoe mensen noodzakelijk aan het veranderen zijn in antwoord op wat wetenschappelijk en technologisch mogelijk is geworden en waarvoor in economische en politieke kringen al voorbereidingen worden getroffen.                                                                                    De laatste grote cultuuromslagen liepen parallel aan wat genoemd wordt "de industriële revolutie" rond de eeuwwisseling van de 19e naar de 20e eeuw en "de digitale revolutie" van de tweede helft van de 20e eeuw (Hst 2 GOW).                                                          Het doel van mijn onderzoek is, zoals gezegd, welke processen een cultuuromslag naar duurzaamheid tegenzitten of ernstig vertragen. Bij Laceulle en dus ook in Goed Oud Worden is daarbij een belangrijk begrip: de individuele keuze tot goed handelen; met de nadrukken op "goed" en op "handelen", dus ook 'doen'. "Goede" keuzes zijn de keuzes die zowel met 'de ander' (straatniveau) als met 'het grotere geheel' rekening houden.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       Dynamiek van maatschappelijke processen door individuele keuzes tot handelen  

In navolging van Laceulle worden in Goed Oud Worden drie niveaus van samenleven onderscheiden waartussen maatschappelijke processen zich bewegen (Hst. 3 en 4 GOW). Die niveaus zijn “ik”, “de ander” en het meer abstractere “grotere geheel”.  Het zijn de keuzes tot handelen van individuele burgers, van “ik”, die die bewegingen in gang zetten en houden. Het zijn vooral de handelingen in belangrijkere keuzes die tellen.                                                                                                                                                                          Of die keuzes nu gedaan worden door politici, grote of kleine ondernemers, managers, burgers met allerlei soorten hand- en hoofdwerk: Het zijn de specifieke keuzes tot handelen van elk van hen. De keuzes van sommigen lijken meer gewicht in de schaal te leggen dan die van anderen. Anderen echter zijn met velen.                                                                                                                            Wat bij keuzes voor handelen door mensen als groter geheel wordt gezien hangt af van het soort keuze, dat aan de orde is.              In het krantenartikel dat de aanleiding vormde voor deze, mijn uiteenzetting, zijn de genoemde verschillende niveaus voor handelen, zoals onderstaand citaat laat zien, goed te herkennen. Het artikel verscheen de dag na de persconferentie met als hoofdonderwerp dat ziekenhuizen weer overbezet raakten en nu door ongevaccineerden. Zoals gezegd gaat het artikel hier ook over. Ik citeer: “Met een beroep op solidariteit en collectief verantwoordelijkheidsgevoel gaat het kabinet de corona-najaarsgolf te lijf. Eerder zei demissionair minister Hugo de Jonge (Volksgezondheid, CDA) “nul begrip” te hebben voor niet-gevaccineerden. Dinsdagavond was de toon vriendelijker, maar nog steeds dwingend. “Denk er nog een keer over na”.                                                    Het krantenartikel gaat verder: “Tijdens deze persconferentie waarin ook strengere maatregelen werden aangekondigd, deed ook Rutte een moreel beroep op burgers hun persoonlijke opvattingen, zoals vaccinscepsis en afkeer van mondkapjes, minder zwaar te laten wegen dan het belang van het collectief: “We moeten dit samen blijven doen, en vooral ook: met een beetje begrip voor ieders mening en voor ieders situatie, en met een beetje mildheid naar elkaar”. Tot zo ver het krantenartikel.                                          De keuzes die in het bijzonder tellen voor de duurzame richting waarin maatschappelijke processen zich bewegen zijn de keuzes die niet alleen voor zichzelf (“ik”) worden gedaan, maar waarbij ook het belang van anderen en het algemenere meer abstracte belang van grotere gehelen worden betrokken. Deze keuzes tot handelen worden zowel in theorie als in media “moreel” of “integer” genoemd; in het algemene spraakgebruik ook herkenbaar als keuzes die “deugen” of “goede” keuzes.                                                      Hoe meer individuele mensen belangrijkere keuzes, zoals het zichzelf laten vaccineren niet alleen voor zichzelf maken, maar daarbij ook rekening houden met anderen en met het algemene belang van, in dit geval, volksgezondheid, des te meer dragen zij bij aan duurzaamheid van de samenleving; aan duurzaamheid van de Westerse samenleving met haar democratische rechtsstaat.    Hieronder ga ik in op de minimaal noodzakelijke overlapping van individuele morele keuzes voor het voorbestaan of voor de minimale orde, van een duurzame democratische rechtsstaat waarin de  belangrijke politiek-economische keuzes worden gemaakt.

                                                                                                                                                                                                                                        Keuze om zichzelf te laten vaccineren 

In het krantenartikel gaat het, zoals gezegd, over de belangrijke keuze ‘zich te laten vaccineren’.                                                                De meeste burgers in Nederland, zo blijkt,  zijn het eens over het belang van inenten tegen besmettelijke ziekten, voor zichzelf, voor anderen en voor het algemene, meer abstractere belang van volksgezondheid.                                                                                              November 2021, bij het uitkomen van het krantenartikel, is dat ook het geval bij wat dan aan de orde is: het vaccineren tegen Corona. Bovendien zien de meeste mensen goed, dat zij, door zich te laten vaccineren tegelijkertijd er aan bijdragen, dat energie, arbeid en kosten die nu nog naar besmetting bestrijding gaan, weer vrij gemaakt kunnen worden voor andere sectoren in het grotere geheel van de samenleving.                                                                                                                                                                        De overwegingen met zichzelf die het "ik” daarbij heeft, of met andere woorden: de betekenis die een individu geeft aan zijn keuze, maakt deel uit van zijn waardenpatroon. De mate waarin waarden patronen op het “ik”- niveau samenvallen met die van 'de officiële' van overheden, is van groot belang voor de duurzaamheid van een samenleving. In het geval van de Westers moderne samenleving is dat van groot belang voor de duurzaamheid van de democratische rechtsstaat.                                                                Op het minder of meer samenvallen van waardenpatronen van burgers en overheden kom ik nog terug met de Amerikaanse politiek socioloog A. MacIntyre. Laceulle haalt hem in haar proefschrift aan. In mijn website, dus in mijn onderzoek, vormt hij een heel belangrijke inspiratiebron.                                                                                                                                                                                Onder de burgers, die zich niet laten vaccineren zijn er, naast die dat uit religieuze overwegingen niet doen,  ook velen die de officiële vaccinatie voorlichting mislopen of die voorlichting volgen, met name op sociale media, welke afwijken van de officiële voorlichting. Hoe dan ook, de negatieve gevolgen daarvan zijn, niet alleen voor dit krantenartikel maar ook algemeen, pijnlijk duidelijk: November 2021 was het overgrote deel van de in ziekenhuizen opgenomen Corona patiënten niet gevaccineerd. Daardoor moesten opnieuw geplande afspraken met reguliere patiënten afgezegd worden en moest Nederland opnieuw in lockdown.                                                                                                                                                                                                                    Door beloften die in persconferenties werden gedaan over de tijd na de vaccinaties voelde dat voor gevaccineerden extra teleurstellend en boos makend. In theorie, dus gelet op de aanwezigheid van vaccins, 'had iedereen inderdaad gevaccineerd kunnen zijn'  (De Jonge persconferentie).  Maar het inzicht en de daadkracht ("handelen") van ook de overheid voor gedifferentieerde voorlichting en lokale vaccinaties is later pas gekomen.  

De volgende paragraaf gaat over begripsvorming wat betreft de wijze waarom mensen keuzes maken. Daaruit is af te leiden, hoe belangrijk het is in welk milieu en met welke voorbeelden en informatie mensen van kleins af aan opgroeien. Ook hoe schadelijk de te grote verschillen daarin kunnen zijn voor het delen van waarden met betrekking tot maatschappelijke duurzaamheid 

                                                                                                                                                                                                                                        Het theoretische begrip socialisatie heeft in de loop van de tijd plaats moet maken voor het begrip individuatie

Mensen zijn in de loop van eeuwen, de eerder genoemde niveaus van samenleven en de elkaar vaak tegensprekende maatschappelijke processen daartussen steeds meer gaan zien. Daardoor zijn zij op steeds jongere leeftijd steeds meer aangewezen geraakt op niet-vanzelfsprekende keuzes, maar op eigen keuzes.                                                                                              Het zoeken naar eigen keuzes heeft eigen of innerlijke, persoonlijke gevoelens en eigen gedachten doen ontstaan.  In de loop van de tijd is daarmee individuele innerlijke ruimte gegroeid voor relatief onafhankelijke, innerlijke dialoog en bewustzijn van eigen gevoelens en gedachten.  Dit is in wezen de kern van het begrip individuatie, waarmee dit begrip zich onderscheidt van socialisatie of aanpassing.                                                                                                                                                                                                              Hoe iemand kiest hangt af van het persoonlijke ontwikkelingsproces dat hij tot op heden in zijn leven heeft doormaakt.                Vroeger werd in de wetenschap voor dit ontwikkelingsproces de term “socialisatie” gebruikt. Met het steeds complexer worden van samenlevingen en de, in de westerse wereld, daarmee gepaard gaande individualisering en democratisering, is het begrip voor hoe mensen keuzes maken vervangen door de term “individuatie” (Habermas, GOW p. 165).                                                                    Bij “socialisatie” lag de nadruk op aanpassing. In het begrip “individuatie” is verwerkt, dat mensen vanaf hun prille tijd zich voortdurend ontwikkelen in gelijke tred met hoe samenlevingen steeds verder “moderniseren” en daarmee complexer worden. Hoe te kiezen, hoe te handelen “is steeds minder vanzelfsprekend geworden” (Brinkgreve, 2012) 7)                                                                  Deze wetenschappelijke begrippen zijn tegelijk voorbeelden van hoe, in de wetenschap, in dit geval, gedragswetenschap in een begrip een cruciale cultuurverandering wordt samengevat. Zodanig dat het voor veel mensen gemakkelijker wordt zichzelf daarin te herkennen en zich meer bewust daarvan te zijn.                                                                                                                                              Hier eerder is het begrip "individualisering" al gevallen. Het is de uiterlijke, de maatschappelijke kant, van wat hierboven is gezegd over het proces van individuatie. De term individualisering wordt heel algemeen, in de wetenschap en ook in het spraakgebruik en in de media gebruikt. Het is gemeengoed geworden. In dit zeer algemene gebruik, wordt het vaak, te vaak, verward met "het egoïstischer worden van mensen"; of er wordt een "isme" van gemaakt, "individualisme", met dezelfde betekenis.                                Uit dit artikel blijkt nog eens dat die verwarring een begripsverwarring is. De innerlijke ruimte voor bewustzijn en innerlijke dialoog maakte het potentieel mogelijk eigen gevoelens en keuzes tot handelen, te laten zien en beargumenteerd naar buiten te brengen (Hst. 4 en 5 Goed Oud Worden). Het maakte emancipatie processen mede mogelijk en daarmee de verdere democratisering van de samenleving.                                                                                                                                                                                                                  Arrangementen van opvoeding, onderwijs, van zorg en expressie hebben zich parallel aan deze ontwikkelingen enorm uitgebreid. De tijd besteed aan deelname daaraan is steeds noodzakelijker en langer geworden. Zichzelf leren uitdrukken, expressie, opvoeding, zorg, onderwijs is niet alleen noodzakelijk geworden voor het behoud van een basisgevoel van veiligheid. Zij zijn cruciaal voor de algemene ontwikkeling van een “ik” die zichzelf bewust kan zijn van het grotere maatschappelijke belang van zijn keuzes en die keuzes ook kan verantwoorden.                                                                                                                                                                  Tegelijkertijd met de ontwikkeling naar moderne democratische samenlevingen, hebben burgers zich ontwikkeld tot, zoals MacIntyre het zegt, “co-auteurs” van de samenleving 8).  Voor het voortbestaan van gemeenschappelijk goed zijn in de loop van de eeuwen individuen als dragers van betekenisgeving of waarden steeds belangrijker geworden. Maar hierin ziet MacIntire ook een groot gevaar. Voor het voortbestaan van democratische rechtsstaten moet er een zekere overlapping zijn van de waarden van co-auteurs met de waarden die ten grondslag liggen aan de waarden van de rechtsstaat. De bron van de noodzaak, van de grote urgentie van het tot op zekere hoogte delen van waarden of van “moreel goed” is gelegen in de onderlinge afhankelijkheden van mensen in hun bestaan.                                                                                                                                                                                              Arrangementen van onderwijs, opvoeding, zorg en cultuur zijn van groot belang om, in deze zin, “goede” keuzes van burgers te begeleiden. Deze maatschappelijke sectoren zijn van bijzonder belang voor minimaal gedeelde waarden in de samenleving; voor de vitaliteit en duurzaamheid van de samenleving.                                                                                                                                            Het bezuinigen door overheden gedurende de laatste kabinetten op juist deze arrangementen is vooral in de corona- en klimaat crisistijd een terugkerend thema in de media.

                                                                                                                                                                                                                                        Ook politici zijn co-auteurs van de samenleving

Behalve genoemde bezuinigingen van de overheid is een veel voorkomend onderwerp in de media, dat het burgers veelal ontbreekt aan voldoende vertrouwen in de overheid en ook in de wetenschap. In het hier genoemde krantenartikel komt dit ook weer terug.    Bij veel belangrijke keuzes die burgers maken, zeker ook bij het zich laten vaccineren, speelt het vertrouwen in overheden en wetenschap een hele grote rol.                                                                                                                                                                                  De tegenspraken die mensen ervaren in de besproken maatschappelijke bewegingen tussen de verschillende niveaus van samenleven kunnen ook te groot worden. Het tast een voldoende gevoel van veiligheid aan. Dat kan  leiden tot keuzes voor handelen die negatief werken voor duurzaamheid.                                                                                                                                              Het is van belang voor het behouden en groeien van vertrouwen van burgers, hoe politici als voorbeelden dienen in het maken van keuzes voor handelen. Hoe overheden naar anderen, naar burgers luisteren en met hen communiceren.                                                  Wat betreft het luisteren naar anderen, zo wordt vaak gezegd en geschreven, luistert de overheid onvoldoende naar burgers en naar deskundigen en wetenschappers. ‘Daardoor wordt burgers geen perspectief geboden’.                                                                  Wat betreft het communiceren van politici laten bijvoorbeeld de veel bekeken en gedeelde persconferenties in de loop van de Coronatijd zien, dat steeds meer een betuttelende toon aangeslagen wordt door de premier en de minister voor volksgezondheid. Vooral jonge mensen worden heel vaak zelfs kleinerend en hen onderschattend, toegesproken. In het algemeen worden in persconferenties de eigen maatschappelijke ervaringen en waarnemingen van burgers onderschat. Volgens kranten spreken burgers over hoe zij in in persconferenties worden toegesproken van “zoethoudertjes”, “manipulaties” en “vleierijen”.                          Het zijn de naamgevingen die voortkomen uit door burgers waargenomen tegenspraken tussen de verwachtingen die zij hebben van goed leiderschap enerzijds en anderzijds het gedrag wat politici laten zien. In de media wordt veel geschreven over het soort wantrouwen dat dat voor de overheid oproept. Politici zijn te veel bezig met zichzelf,  het eigen succes, eigen carrière, eigen partij, eigen kiezers.                                                                                                                                                                                                              Ook bij politici, bij de overheid schuilt het gevaar, waar MacIntire over schrijft, dat voor het voortbestaan van democratische rechtsstaten een zekere overlapping van waarden met die van burgers kan gaan ontbreken. Het gevaar dat politici, overheden zich te weinig bewust zijn van de urgentie van wederzijdse afhankelijkheden van overheden en burgers in hun bestaan. Het gevaar van een inderdaad té "individualistische" samenleving.                                                                                                                                                In het krantenartikel dat de aanleiding tot dit artikel was, zegt socioloog Etzioni tegen de schrijver van bedoeld artikel hierover:        “Het hyperindividualisme is na decennia liberale politiek tot diep in de haarvaten van de samenleving doorgedrongen. Nederland       volgt hierin een trend die in veel meer westerse democratieën zichtbaar is. Sinds het begin van de jaren tachtig staan gedeelde       waarden en sociale verbanden onder druk in de westerse wereld”. Tot zover Etzioni.                                                                                  Vertegenwoordigers van overheden kunnen te vaak zelf niet meer als “goede” coauteurs aangemerkt worden.                                      Maar het is dan weer een geluk bij een ongeluk: de goede, moedige, ‘voorbeeldige’ politici vallen bij burgers des te meer op.

Ter voorbereiding van de volgende paragraaf grijp ik even terug op mijn inleiding van dit artikel. Daar heb ik als de doelstelling van mijn website geformuleerd: welke maatschappelijke processen werken ontwikkelingen naar een duurzame samenleving tegen.        In dit artikel heb ik me vooral gericht op het belang daarin van individuele keuzes in maatschappelijke processen, met ook aandacht voor die van politici.                                                                                                                                                                                    In mijn website heb ik daarnaast met het verzamelen en bespreken van krantenartikelen ook veel aandacht geschonken aan  machtsverhoudingen als belangrijke factor in het al of niet lukken van verbetering en spreiding van welzijn en duurzaamheid. Een belangrijke factor daarin is de sector (financiële) economie.                                                                                                                              Mijn website is, ook voor machtsverhoudingen, vooral gericht op Nederland. Maar voor het genoemde doel ben ik daar in beperkte mate ook van afgeweken. Nederland is in alle opzichten geen 'eiland' of 'atoom'. Ik heb ook twee onderwerpen in de media betrokken die van groot belang zijn voor de internationale economische politiek. Die zijn: De Europese Unie en buiten de Westerse wereld, China. Een en ander vindt zijn weerslag in de volgende, laatste, paragraaf.                                                                                                                                                                                                                            

Economische groei is vooralsnog ‘blind’ en niet aangewend voor doelstellingen van duurzaamheid                                                                                                                                                                                                                                                                                                  De voorgaande paragrafen gingen over welke processen van individuele keuzes een duurzame samenleving in de weg kunnen staan. In deze  paragraaf wil ik, tot slot, ook ingaan op welke rol financieel economische systemen en daarin de zeer grote internationale spelers, hebben, in het streven naar een betere wereld.                                                                                                            De relatie met de voorgaande paragrafen is er in zoverre, dat "goede" keuzes van belangrijke bestuurders van internationale bedrijven juist weer veel invloed kunnen hebben op duurzaamheid. Echter het veel gehoorde woord "systeem" duidt op een sterke machtsfactor die in het algemeen uitstijgt boven mogelijkheden van veranderingen door individuele deelnemers aan dit systeem. Ook min of meer af te bakenen ondernemingen zijn slechts heel relatief onafhankelijk. Zij zijn op tal van manieren wederzijds verbonden in een netwerk met andere ondernemingen.  De wereldwijde verspreiding daarvan wordt "globalisering van productie en diensten" genoemd. In het klein werden die afhankelijkheden van bedrijven zichtbaar in de argumenten van veehouders en landbouwers bij de aanpak door de Nederlandse overheid van de grote C02 uitstoot in de vee- en landbouw sector. Zij zijn voor hun netto winsten sterk gebonden aan met name grote winkelketens. Winkelketens staan op hun beurt weer in onderlinge concurrentie verhouding enzovoort.                                                                                                                                                                                              In de klimaatcrisis staat heel direct de duurzaamheid, zelfs de bewoonbaarheid, van ‘de wereld’ op het spel.                                          Globalisering, de steeds toenemende wereldwijde politiek-economische onderlinge afhankelijkheden, wordt aangejaagd door het geloof in de concurrerende vrije markt. Dat wil zeggen door het geloof in een bestierende “onzichtbare hand” (Adam Smith). Een onzichtbare hand die met behulp van zelfcorrigerende processen zou leiden tot, evenwichtig gespreide, welvaart en welzijn.              Economische groei kan niet zonder wereldhandel. Globalisering en de aanjagende werking van de concurrerende vrije markt hebben ook veel goeds gebracht.                                                                                                                                                                              Maar duurzame economische groei kan nooit “blinde” groei zijn, kan nooit groei zijn, zonder dat daar doelstellingen aan verbonden worden. Zonder dat er betekenis en waarde is toegekend aan economische groei. Daarover moet het uiteindelijk gaan.                      Blinde groei, doelloze groei gaat gepaard met wereldwijde luchtvervuiling, natuurontwrichting, klimaatverstoringen, extreme ongelijkheden van welvaart en welzijn, armoede, ongezondheid, onwetendheid, geldzucht, consumentisme, criminaliteit ...                Het zogenaamde “consumentisme” bijvoorbeeld is gemakkelijk te relateren aan de inhoud van de eerdere paragrafen hier. In die zin, dat consumentisme eerder een gevolg is van collectief of massaal gedrag genoemd kan worden, dan dat er sprake kan zijn van een individuele morele keuze tot handelen, zoals uiteengezet. Terug naar het financieel-economische niveau:                                Blinde groei zal op alle niveaus van samenleven omgebogen moeten worden naar economische groei gericht op doelstellingen van duurzaamheid in de meest brede zin van het woord; gericht op een scala aan voorzieningen die klimaat en natuur herstellen en bevorderend zijn voor een grotere gelijkheid in zowel welvaart als welzijn.                                                                                                    Media-pleidooien hiervoor zijn veelvuldig in het onderzoeksmateriaal van mijn website terug te vinden. Ook is daar terug te vinden, dat veel verwacht wordt van moedige politici, van actieve en activistische burgers. Van mensen die vrij in het leven kunnen staan, kunstenaars, jonge mensen, jeugdige ouderen, verzorgenden, leraren, jonge balie, ‘out of the box’ ondernemers; idealistische mensen.                                                                                                                                                                                                                         Al lang bestaande wetenschappelijke inzichten in de genoemde gevaren van blinde groei, met de nadruk op “blind”, hebben vooralsnog weinig invloed gehad op de machtige internationaal geschakelde financieel economische sector 2).                                  Als er al van invloed op de overmachtige financieel economische sector gesproken komt die van activistische burger groeperingen, van 'samen sterke' individuele wereldburgers. Vaak op hun beurt wijs geworden door wetenschappers en onderzoek journalisten. Verder kun je alleen maar hopen dat het gemakzuchtige geloof in een onzichtbare hand af gaat brokkelen nu de  harde realiteit van de klimaatcrisis steeds zichtbaarder wordt en ook de genoemde rebelse geluiden nog sterker worden. Wie weet of individuele werknemers van hoog tot laag, in stilte, al veel 'duurzamer' denken en de kans al steeds groter is geworden dat een cultuuromslag straks misschien toch sneller zal gaan dan verwacht. 

                                                                                                                                                                                                                                        Noten 

1)   Hanne Laceulle “Becoming who you are; Aging, self-realization and cultural narratives about later life”, 2016. Uitg. Transcript            Verlag Bielefeld, 2018                 

2)  Jürgen Habermas heeft zijn individuatie theorie uitgewerkt in zijn Vorlesungsmanuskript,1968, p. 3.)                                                         Door C.A.C. Klaassen “Nieuwe ontwikkelingen in de socialisatie-theorie” In: Tijdschrift Mens en Maatschappij nr 3 1973 p.244         – 267, wordt Habermas’ theorie helder onder woorden gebracht in de context van de ontwikkeling van de socialisatie theorie           sinds Durkheim 1858-1917.   

3)    PDF en Word 2019. In Goed Oud Worden, wordt de inhoud van het proefschrift regelmatig onderbroken met commentaar van           de hier in de inleiding genoemde ouderen. Bovendien wordt de interdisciplinaire benadering van Laceulle hier en daar                         aangevuld met sociologen, die explicieter de relatie van maatschappelijke veranderingen met haar belangrijke onderwerp                 'individuele groei' analyseren.                                                                                                                                                                                     Bijvoorbeeld heb ik in Goud Oud Worden pp 166-168 van Paragraaf 6.6 Conclusion: Towards an individuation conception of             autonomy”, het individuatie begrip van Habermas toegevoegd aan dit begrip in het proefschrift van Laceulle. Habermas                     relateert  dit hoofdstuk (6) over “autonomie” meer expliciet aan maatschappelijke veranderingen.

4)   Om een indruk te krijgen van de gehele inhoud van de website verwijs ik niet alleen naar het “Menu” ervan, maar ook naar de             aangegeven inhoudsopgaven bij elke golf(maand). Elke golf en maand kan in het Menu apart aangetikt worden.

5)   In de website en ook in dit artikel vermeld ik geen namen van kranten noch van journalisten. Wel heb ik in het algemeen mijn             selectie van kranten en artikelen in detail duidelijk gemaakt in Menu-“En toen kwam Corona ..” – inleiding. Ook kunnen de                 genoemde artikelen met naam en toenaam bij mij opgevraagd worden.

6)    Behalve krantenartikelen krijgen alle gehouden persconferenties in de website veel aandacht.  De toonzetting van premier                Rutte en minister De Jonge verandert in de loop van de crisis van waarderend via betuttelend op het kleinerende af, naar                    voorzichtig. Dit naarmate, zoals ook uit de media blijkt, het gedrag van burgers verandert van begripvol via kritisch en                        wantrouwig naar meer of minder rebels.

7)    Christien Brinkgreve “Over het verlangen naar gezag; Over vrijheid gelijkheid en verlies van houvast” Uitg. 2012 Amsterdam/              Antwerpen

8)     Menu website - “En toen kwam Corona ..” – (inter)nationale politiek – MacIntyre

                                                                                                                                                                                                                                      *                                                                                                                                                                                                                                      Geb. 1935 Gedurende haar werkzame leven onderwijs en onderzoek op het Sociologisch Instituut Vakgroep Verzorgingssociologie.

Publicaties o.a.:

“Schijnbewegingen van democratisering. Het dagelijkse universitaire leven sinds de studentenbeweging van de jaren zestig” pp. 419-437 In: Sociologische Gids 1981/5 sept/okt jrg XXVIII

“Opvoeding en onderwijs ‘in het algemeen belang’: Veranderingen in de publieke opinie bij het ontstaan van een nationale staat” pp. 726-750 Sociologisch Tijdschrift jrg 13 nr 4 febr 1987

“Onafhankelijke levensstijl” In: H. Drion Het zelfgewilde einde van oude mensen; Met reacties van Ch.J. Enschedé, H. Kuitert en anderen, pp. 82-83.  Uitg. Balans 1992

“Ouderparticipatie: formalisering van relaties tussen school en huis als onderdeel van toenemende verstatelijking” In: Individualisering en vermaatschappelijking; aanzetten tot een theorie van de school pp. 129-169  SISWO publicatie 307 Amsterdam Uitg. Stichting Interuniversitair Instituut voor Sociaalwetenschappelijk Onderzoek 1995.

“Bureaucratisering, managementisme en de ondergang van het beroep gezinsverzorgster” p. 709-732 in Amsterdam Sociologisch Tijdschrift 23^e jrg. Nr 4 febr.1997