Aristoteles, MacIntyre, Foucault

                                                         Alistair MacIntyre (1929-heden) 2009           Michel Foucault (1926 - 1984)

Inhoud:

Inleiding

Met de politiek economische globalisering van relaties zijn de wederzijdse afhankelijkheden van mensen er niet minder om                                                                                                                                                                                                                         geworden Wederzijdse afhankelijkheden maken onderling gedeelde waarden urgent en het ontbreken daarvan in de laatmoderne tijd                                                                                                                                                                                                                   problematisch      Wat goed is voor een individu, moeten jong en oud in de laatmoderne tijd, voor een te groot deel, “ieder voor zich” uitvinden                                                                               (Nietzsche, MacIntyre).  Dat heeft bijgedragen aan het "ieder voor zich" individualisme

Een goed ("deugdzaam", Aristoteles) leven is een leven dat voldoende raakt aan centrale morele waarden in een samenleving

De beste keuzes voor een goed leven zijn meestal niet de voor de hand liggende keuzes 

Gedeeld basaal goed is in potentie blijvend

Massale gedragingen zeggen weinig over gedeelde waarden 'die er toe doen'.  Dat is in toenemende mate problematisch                                geworden doordat individuele mensen steeds meer de "co-auteurs" zijn geworden van gedeelde waarden (MacIntyre). 

Machtsverhoudingen zijn er op alle niveaus en in wezen veranderlijk en omkeerbaar.  Verstarring van een specifieke                                                                                                                                                                  machtsverhouding geeft "overheersing" (Foucault) 

 

Inleiding

Zoals op het einde van het vorige  hoofdstuk over Macht en Leiderschap is aangekondigd, wil ik dit nieuwe hoofdstuk helemaal wijden aan enkele filosofisch politieke schrijvers, zoals die in Goed Oud Worden zijn besproken. Volgens mij zijn ze van het grootste belang om de dynamiek van macht en leiderschap nog beter te begrijpen.                                                                                      Deze schrijvers zijn zo belangrijk, omdat zij macht en leiderschap analyseren met veel aandacht voor hoe burgers als kiezers en consumenten, het prevaleren van "leiderschap" dan wel "macht" faciliteren. Van deze schrijvers staat MacIntyre, als hedendaagse schrijver, het dichtst bij de huidige problematiek wat betreft de relaties tussen overheid en burgers. Daarbij weet hij zijn theorie een grote diepgang te geven door de klassieke wijsheden van Aristoteles naar deze tijd over te brengen.                                                        Ook Foucault heeft voor zijn hier aangehaalde werk, dat hij op het laatst van zijn leven schreef, inspiratie gevonden bij het leven in de antieke wereld. 

Door dit laatste begin ik met Aristoteles en wel met Aristoteles' wijsheden over het belang van de persoonlijke moraal; van 'de adeldom van de ziel'. Daarna volgen MacIntyre en tenslotte Foucault. Foucault is vooral belangrijk om de 'verstarring' te begrijpen, die kan optreden in de dynamiek van macht en leiderschap.

 

                                                                                            ARISTOTELES

Onderstaande teksten komen uit Hoofdstuk 8 van Goed oud worden en zijn vrijwel letterlijk overgenomen.

Hoofdstuk 8 Paragraaf 3.1 Aristoteles over deugd als adeldom van de ziel.

Een van de belangrijkste en bekendste bronnen voor de deugdethiek in de Westerse filosofische traditie is de “Ethica Nicomachea” van Aristoteles. In de Ethica Nicomachea zijn de diepste wortels van zelfverwerkelijking als moreel ideaal te vinden.

Zoals gezegd zag Aristoteles (384 – 322 v.Chr.) zelfverwerkelijking als een levenslange ontwikkeling van deugdzaamheid of als een levenslange ontwikkeling van een karakter.                                                                                                                                                      Het leiden van een goed leven wordt volgens hem bereikt door “werken van de ziel in overeenstemming met deugd” (“Ethica Nicomachea”1, 7, 1098a16).

De Ethiek van Aristoteles en zijn begrip deugd kunnen niet los worden gezien van hoe Aristoteles de wereld om hem heen zag.        Hij vatte de wereld om hem heen op als een kosmische orde. In het wereldbeeld van Aristoteles, waarmee hij grote invloed heeft gehad op de oude Griekse filosofie, heeft elke entiteit, dus ook menselijke wezens, een eigen plek in een betekenisvolle kosmische orde. Hieruit volgt de natuurlijke functie van elke entiteit. 

Deze opvatting had zijn weerslag op hoe Aristoteles de functionele orde van de morele en politieke gemeenschap waarin hij leefde zag. In de tijd van Aristoteles was deze gemeenschap de Griekse Polis. Een ander woord voor “polis” dat het dichtste bij de toenmalige werkelijkheid komt is “stadstaat” of “burgergemeenschap”.                                                                                                            De Griekse polis is ontstaan in een periode van betrekkelijke vrede en welvaart. De bevolkingstoename die van deze toestand van vrede en welvaart een gevolg was maakte een staatsvorm noodzakelijk die niet meer, zoals voorheen, primair op familiebanden was gebaseerd.

Ook kan Aristoteles niet goed worden begrepen zonder te beseffen hoe onderlegd en actief hij was op het gebied van wis- en natuurkunde en van alle toen bekende geest- en sociale wetenschappen. Aristoteles had al een diep inzicht in hoe het individuele streven naar het goede of naar zelfverwerkelijking moreel verweven is met wat goed is voor anderen en voor de gemeenschap.        Hij had toen al het inzicht hoe moreel relevant het is om de individuele belangen te overstijgen. Zelfverwerkelijking is bij Aristoteles dus allesbehalve een geïsoleerde onderneming:                                                                                                                                                    Deugdzaam leven voltrekt zich in de wisselwerking tussen mensen en de wijdere samenleving. Hoe meer een individu betrokken is in deze wisselwerking hoe meer deze persoon zijn deugdzaamheid kan ontwikkelen en optimaliseren.                                                    Want, zo zegt Aristoteles, hoe meer een mens in staat is zich naar zijn aard te ontwikkelen in en door wijdere contacten, hoe beter hij leeft.                                                                                                                                                                                                                         

Aristoteles zag een goed leven als een leven waarin het natuurlijke doel in deze wisselwerking optimaal wordt gerealiseerd.              In deze visie van Aristoteles is niet alleen zijn wetenschappelijke onderlegdheid te onderkennen op het gebied van sociale processen maar ook zijn natuurwetenschappelijke overtuiging van de kosmische natuurlijke samenhang van entiteiten naar hun aard. Op dit laatste wordt hieronder en ook met MacIntyre nog uitgebreid op teruggekomen. 

De ethiek van Aristoteles is een teleologische ethiek. Dat wil zeggen dat het een “doelenleer” is tegenover een "plichtenleer”.            Hedonisme en het utilitarisme ofwel het zoeken naar genot, respectievelijk het streven naar het uiterlijke nut van gedrag behoren weliswaar ook tot de doelenleer. Echter Aristoteles formuleerde het natuurlijke doel van mensen in hun proces van zelfverwerkelijking in termen van “eudaimonia” of van “geluk”. En eudaimonisch geluk is bij hem iets heel anders dan het hedonistisch geluk van plezier maken of van vrij zijn van pijn of van narigheden.                                                                                            Eudaimonisch geluk betreft het leiden van een goed leven, een rijk leven in de zin van een leven dat gericht is op een doel dat met de menselijke natuur is gegeven en dat naar beste vermogen wordt nagestreefd.                                                                                          De eigenschappen van een persoon om goed of gelukkig te leven worden bij Aristoteles verondersteld in alle mensen in potentie aanwezig te zijn. Deze eigenschappen moeten echter ontwikkeld worden om werkzaam te kunnen zijn in een optimaal deugdzaam leven.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                      Deugden worden ontwikkeld in het leven van alle dag. Zo ontwikkelt een persoon de deugd van rechtvaardigheid door telkens weer opnieuw zo rechtvaardig mogelijk te handelen.                                                                                                                                                      Aristoteles onderkent dat het tot uiting komen van deugdzaamheid samenhangt met de omstandigheden waarin mensen leven.      Verontwaardiging, boosheid, woede kunnen soms deugden worden genoemd. Bij Aristoteles gaan rede, emoties en passies samen bij de ontwikkeling van een deugdzame houding of karakter.                                                                                                                              Een van zijn belangrijkste inzichten is dat de menselijke rede het mogelijk maakt overwegingen te hebben bij keuzes en handelen en daarbij passies en emoties in de juiste banen te leiden.                                                                                                                                  Ook een belangrijk inzicht is, dat een goede keuze niet als een keuze voor eens en voor altijd hoeft te zijn. De wendbaarheid en het gevoel voor contextgebondenheid is heel algemeen voor zijn deugdethiek. Praktische wijsheid is voor Aristoteles essentieel  bij een beslissing.

Het voorkomen van de ware deugd is bij Aristoteles niet per sé verbonden met een elitaire minderheid.                                                  Aristoteles: “Veel gebeurtenissen komen bij toeval en verschillen in belangrijkheid; klein geluk en ongeluk tenderen ernaar een leven in evenwicht te houden; heel veel grote gebeurtenissen die voor een persoon goed uitvallen kunnen een leven gelukkiger maken (….) terwijl als deze gebeurtenissen slecht uitvallen zij een geluk ernstig kunnen aantasten of kapot maken. En zelfs dan blijft adeldom zichtbaar, wanneer een persoon in zijn toevallig veel voorkomend groot ongeluk kan berusten niet door ongevoeligheid voor pijn, maar door grootheid van ziel” (“Ethica Nicomachea” I, 11, 1100b23-1100b33). 

Het inzicht in onvermijdelijke toevalligheden van geluk en pech in het leven ligt heel dicht bij wat in deze studie (GOW) in hoofdstuk 2 is gezegd over het belang voor zelfverwerkelijking van het onder ogen zien van existentiële kwetsbaarheid.                                        Het aanvaarden en integreren van pijnlijke gebeurtenissen leidt tot een mogelijk andere en zelfs betere manier van leven. 

Aristoteles onderkent dat de beste te maken keuzes vaak juist niet de keuzes zijn die voor de hand liggen.                                          Voor het maken van de goede keuzes is daarom in het algemeen beheersing nodig om niet de weg van de minste weerstand te kiezen.

                                                                                                                                                                                                                              Maar:                                                                                                                                                                                                                              Zijn de ideeën van Aristoteles wel gedifferentieerd genoeg om nog te kunnen gelden voor deze tijd?  Zijn zij nog zonder meer toepasbaar op de complexe wereld van de late moderniteit?                                                                                                                            En doet het in deze tijd niet wat vreemd en archaïsch aan om het over “deugden” te hebben?                                                                      En wat te denken van een kosmische benadering waarin mensen en dingen functioneel met elkaar verbonden zijn en daarin hun doel vinden? Moet je daarvoor niet terug naar de tijd van de relatief geordende Griekse polis? 

Het woord "deugd" heeft tegenwoordig al gauw de connotatie van vroomheid en braafheid. In de cultuur of ander gezegd: in de beelden en voorstellingen, van de laatmoderne tijd, heerst immers in belangrijke mate het “voor jezelf leven”. Het weerspiegelt de belangrijke plaats van het utilitaristische en hedonistische in het leven.                                                                                                            Echter, en dit is ook al opgemerkt in hoofdstuk 4 (GOW), waar het begrip “zelfverwerkelijking” nader is uiteengezet: de betekenis van "deugd" is onder mensen overeind gebleven. Hoe vaak wordt niet over een persoon gezegd “hij deugt”. En toehoorders weten direct wat daarmee bedoeld wordt. Het is een sociaal iemand, bij wie je weet waar je aan toe bent; "een persoon uit een stuk" wordt ook wel gezegd. "Iemand 'met karakter", "een persoonlijkheid".

De laatste decennia is de beoefening van deugdethiek weer aan het herleven. Echter veel van de huidige deugdethiek blijft nog te veel hangen in het denken over “wie een persoon wil zijn” met de nadruk op "wie", “wil" en "zijn", in de plaats van “wat" hij "doet".

De meeste klassieke denkers, waar Aristoteles nadrukkelijk bij betrokken moet worden, zijn het erover eens dat de ontwikkeling van een deugdzame houding wordt opgevat als een dynamisch proces van zelfontwikkeling. Het wordt opgevat als "wat" iemand "doet" in wisselende omstandigheden. Daaruit blijkt het "uit een stuk zijn" van een persoon.

Het filosofische denken zelf over deugdzaamheid heeft zich ontwikkeld mét de maatschappelijke ontwikkelingen.                              In de loop van de tijd is door morele filosofen bijvoorbeeld kritiek uitgebracht op de dan nog dominante aanname van het bestaan van universele regels en principes. Deze aanname had een grote nadruk op “plichten” en “uiterlijke gedragingen” tot gevolg.              Een vertegenwoordigster van de kritiek op deze dominante plichten- en gedragsleer is de Britse Elisabeth Anscombe (1919 – 2001).                                                                                                                                                                                                                              In haar artikel “Modern moral philosophy” (1958) pleitte zij voor een ethiek die een voor de moderne tijd meer bevredigende morele psychologie kan verschaffen. Een psychologie die aansluit bij hoe moderne mensen in deze tijd leven. De nadruk op uiterlijkheden en verplichtingen voldoet daar niet aan.                                                                                                                                                                  Volgens Anscombe kunnen moderne mensen beter te rade gaan bij hoe Aristoteles dacht over “geluk” (“Eudaimonia”).                      Behalve Anscombe, is MacIntyre een van de vernieuwende moraalfilosofen, die inspiratie bij Aristoteles heeft opgedaan.

                                                                                       

                                                                                                MACINTYRE 

De moderne, maatschappelijk georiënteerde filosoof en neo-Aristoteliaan Alasdair MacIntyre bouwt voort op de nalatenschap van Aristoteles. Hij is, zoals gezegd, niet de enige. Voor deze studie is hij echter bijzonder belangrijk, omdat hij de vorming van waarde en betekenisgeving bij individuele mensen onlosmakelijk weet te verbinden met de waarden en betekenisgeving die in de huidige maatschappij een belangrijke rol spelen.

Hoofdstuk 8 Paragraaf3.2 Alasdair MacIntyre over het belang van deugd voor het streven naar een morele samenleving.

Alasdair MacIntyre (1929) is een in Schotland geboren filosoof.                                                                                                                        Na zijn werk aan o.a. de Universiteit van Oxford in Engeland verhuisde hij in 1969 naar de Verenigde Staten. Daar heeft hij verschillende universitaire posities bekleed, waarvan de langste tijd aan de "University of Notre Dame", gelegen in de buurt van Chicago.

Zijn eerste boek was “Marxism: An Interpretation” (1953) waarin hij stelde dat hij zowel marxist als christen was.                                In zijn vroege marxistische periode worstelde hij met het stalinisme. Hij raakte ervan overtuigd dat het stalinisme onaanvaardbaar is. Maar hij zag geen alternatief in de liberale traditie.                                                                                                                                          Uit zijn latere “Marxism and Christianity” (1968) wordt duidelijk, dat hij noch Christen noch Marxist meer is.    

Hij is hierna vooral bekend geworden door zijn bijdragen aan zowel politieke– als moraalfilosofie.                                                MacIntyre heeft de inhoud van zijn moraalfilosofie verwoord in zijn boek “After virtue; A study in moral theory” (1984). Het is het tot nu toe bekendste werk van hem. Het boek beleefde verschillende herdrukken en is nog steeds in de handel.

Aristoteles was inspirerend voor MacIntyre onder andere door hoe Aristoteles dacht over mensen als “politieke dieren”. Met “politieke dieren” wil Aristoteles zeggen dat mensen “een en al lid zijn van een gemeenschap”. In de tijd van Aristoteles was die gemeenschap, zoals gezegd, de Polis, de stadstaat (“Ethica Nicomachea”).                                                                                                    MacIntyre vindt echter dat de metafysische overkoepelende deugdopvatting van Aristoteles niet meer kan gelden voor de moderne samenleving. Met zijn eigen deugdopvatting heeft hij de opvatting van Aristoteles als het ware “gemoderniseerd”.

MacIntyre ontvouwt in “After virtue” een terugkeer naar een Aristoteliaans deugd-ethisch perspectief als een mogelijkheid tot herstel van het, in zijn visie, overheersende relativisme en emotivisme van de laatmoderne tijd. Met emotivisme heeft hij vooral massale emotionele gedragingen op het oog. In deze door MacIntyre bedoelde oppervlakkige zin kunnen emotionele gedragingen als het ware ‘besmettelijk’ zijn; zij worden herkend en overgenomen door velen.                                                                                            Het massaal optreden van emotivisme kan opgeroepen worden door een spreker bij politieke bijeenkomsten.                                    Emotivisme zegt eerder iets over vooral de gedeelde emoties van die mensen, dan dat zij verwijzen naar diep- gewortelde morele waarden in de samenleving.                                        

Het optreden van relativisme is, zo schrijft MacIntyre,  is ontstaan in het proces van maatschappelijke ontwikkelingen, waarin  mensen in veel opzichten meer op afstand van elkaar, "voor zichzelf" zijn gaan leven. Het is ontstaan in de loop van het maatschappelijke proces waardoor ook de "onttovering" (Max Weber) en secularisering van de samenleving heeft plaats gevonden. Het gedeelde sociale leven in families, buurten, Kerken en Gemeenten dat vroeger de voedingsbodem vormde voor een gedeeld goed is door maatschappelijke ontwikkelingen uit het zicht verdwenen. In de moderne Westers samenleving raakten mensen meer en meer op zichzelf aangewezen.

In deze zienswijze is MacIntyre geïnspireerd door de existentialist Nietzsche: Wat goed is voor een persoon als individu, moeten jong en oud in de laatmoderne tijd, voor een te groot deel, “voor zichzelf” of “ieder voor zich” uitvinden. Dat heeft aanzienlijk bijgedragen tot 'het individualisme' in de zin van de 'ieder voor zich' levensstijl.                                                                                              Ook het inzicht van Nietzsche, dat maatschappelijke morele leegte kan leiden tot bezwijken voor valse autoriteiten en zichzelf in bruikleen geven, heeft invloed gehad op MacIntyre. 

Zowel voor de specifieke deugden in de klassieke deugdethiek als voor de urgentie van maatschappelijk moreel besef is het werk van MacIntyre: “After virtue” een belangrijke bron.                                                                                                                                                In dit werk formuleert MacIntyre kritiek op het denken als erfenis van de Verlichting. Hij verwerpt uitdrukkelijk niet de hele Verlichting waarin hij ook positieve elementen ziet. Echter het denken in het kielzog van de Verlichting slaagt er volgens hem niet in een rechtvaardiging voor moraliteit te formuleren. Terwijl, zo betoogt MacIntyre, wederzijdse afhankelijkheden van mensen toch  in de loop van eeuwen even sterk zijn gebleven. Het delen van een moreel goed is bij wederzijdse afhankelijkheden voor het voorbestaan van samenlevingen dan ook even urgent gebleven.                                                                                                                                                                                                 

Voor de inhoud en het voortbestaan van gemeenschappelijk goed of moraliteit zijn in de loop van de eeuwen individuen als dragers van waarden en betekenisgeving steeds belangrijker geworden. Dit inzicht is cruciaal in het werk van MacIntyre.                  Met de individualisering van de samenleving is het individu "coauteur" geworden van de normen en waarden van de samenleving. 

MacIntyre trekt met dit begrip co-auteurschap een sterke wissel  op de verhalende competentie van de morele actor. Daarmee trekt hij een sterke wissel op de maatschappelijke voorzieningen daartoe, zoals ten behoeve van onderwijs en opvoeding. Dat wordt des te duidelijker, wanneer uit GOW en ook uit de hier eerder weergegeven stukken daaruit, wordt kennis genomen van hoe de groei van een persoonlijkheid zich voltrekt.                                                                                                                                                        Volgens MacIntyre  moet er dan ook weer een verbinding worden gemaakt op grond van traditionele morele wortels tussen de hedendaagse maatschappelijke inrichtingen. Tussen arrangementen van economie, politiek, onderwijs, opvoeding, zorg, culturele uitingen enzovoort.                                                                                                                                                                                                Zoals eerder in deze website al benadrukt is immers het delen van een moreel goed voor het voorbestaan van een samenleving, dus voor een minimale orde in de samenleving, even urgent gebleven.   

Met het maken van een morele verbinding tussen maatschappelijke arrangementen worden mensen ook gefacilieerd in het "deugen".                                                                                                                                                                                                                         Het leven van een persoon kan niet “goed” genoemd worden als het een persoon ontbreekt aan een diepere eigen zekere eenheid in de structuur van waarden en betekenissen. Volgens MacIntyre moet de kern  van wat ook MacIntyre ziet als “de morele crisis in de laatmoderne samenleving” worden gezocht bij “het individu als coauteur van waarden in de samenleving”. Enerzijds is de persoon de drager van normen en waarden en anderzijds ontbreekt het hem te vaak aan een eigen eenheid van waarden en normen die voldoende raakt aan centrale gedeelde waarden en normen in de samenleving. 

Het leiden van een individueel goed leven kan volgens MacIntyre ernstig belemmerd worden door het achterblijven van politiek leiderschap en daarmee het achterblijven van arrangementen van onderwijs, opvoeding en zorg.                                                        Het is dan ook mede door de politiek economische sturing van de laatmoderne Westerse samenleving dat morele wortels met het verleden zijn losgeraakt.

 

Tot zo ver over MacIntyre in Goed Oud Worden

 

FOUCAULT

 

Ik wil nu  overgaan op de tekst uit Goed Oud Worden over Michel Foucault.

Een kort inleiding vooraf:

Eerder in deze  website is de term "overheersend" al vaak gebruikt. Bijvoorbeeld wanneer het ging over hoe "overheersend"  het eenzijdige focussen door politici op kiezers voorkomt. En hoe verlammend dat werkt op noodzakelijke vernieuwingen van de samenleving.

Foucault weet van de term "overheersing"  een doorwrocht verhelderend begrip te maken. Een begrip dat in staat is ongrijpbare, versluierde en ondergrondse processen die vernieuwingen frustreren, inzichtelijk te maken.                                                                        Deze begripsvorming is bij Foucault voortgekomen uit zijn decennialange theoretisch historische onderzoeken naar processen van stereotypering, van negeren, ontkenning, uitsluiting en van discriminatie. Belangrijke aangrijpingspunten waren daarbij bij hem zowel de miskenning in de samenleving van de diversiteit in seksuele geaardheid van mensen als van de diversiteit in de manieren waarop psychiatrische patiënten willen en kunnen leven.

Hoofdstuk 7 Goed Oud Worden over Authenticiteit. Paragraaf 7.4.3 over het leven opgevat als levenskunst.                                                                                                                                                                                                     Hieruit het gedeelte over Michel Foucault

Het tegenwoordige individuele leven opgevat als levenskunst is te zien als een “renaissance” van de Grieks-Romeinse opvattingen over “levenskunst”. Ook termen als zelfzorg, “goed zijn voor jezelf” zijn hiervoor in deze tijd in zwang.                                                      Voor de herleving van levenskunst in de gedragswetenschappen en gedragingen van mensen zijn de latere werken van Foucault enorm invloedrijk geweest (1984/ 1992).                                                                                                                                                                Deze werken hadden als thema, hoe een individu met “de technieken van het zelf” aan zichzelf werkt voor een “vitaal” leven in de samenleving.

Michel Foucault was politiek filosoof en leefde van 1926 tot 1984.

Zijn eerste onderzoekingen in de jaren zestig gingen over het ontstaan van de wetenschappen en over waarheid.                                  Vanaf de jaren zeventig richtte hij zich op macht en disciplinering. Met dit thema trok hij in binnen en buitenland volle zalen met voornamelijk studenten.                                                                                                                                                                                              Verschillende onderwerpen onder dit overkoepelende thema volgden elkaar op. Deze onderwerpen waren achtereenvolgens disciplinering van de patiënt, van de gevangene, van seksualiteit.                                                                                                                      Hij relateerde zijn beschouwingen over deze onderwerpen aan maatschappelijk-culturele ontwikkelingen van denken en van institutionalisering van denkbeelden sinds de 18^e eeuw.  

Tussen 1980 en 1984 veranderde Foucault zowel van thema als van historische periode waar zijn belangstelling naar uitging.          Het thema werd hoe individuen hun leven vormgeven of hoe een individu aan zichzelf werkt (“de technieken van het zelf”).                In een interview noemt hij dit later een verschuiving van “dwangpraktijken” naar “zelfpraktijk” (Dohmen “Over levenskunst” 2002, 2019).

In de manieren of technieken van een individu waarmee deze aan zichzelf werkt zijn anderen en de samenleving sterk aanwezig. Foucault’s opvatting van levenskunst is in deze zin een open, zoals hij het noemt, “vitale” levensvorm in de meest brede, maatschappelijke, zin van het woord.                                                                                                                                                                      Foucault liet zich voor de manieren waarop een individu aan zichzelf werkt, zoals gezegd, inspireren door hoe de Oude Grieken en Romeinen hun bestaanskunst of hun bestaansesthetica uitbouwden; Door hoe de Grieken en Romeinen met hun praktische ethiek naar een ethos van bestaan streefden.

In 1984, enkele maanden voor zijn dood verschenen twee boeken van de hand van Foucault over dit onderwerp.

Zijn thema ‘zelf werken aan een individueel ethos van leven’ vloeide voort uit de eerdere hier in de aanhef genoemde onderwerpen onder het thema macht en disciplinering.                                                                                                                                                              Al in deze laatste onderwerpen was het in de greep zijn van "macht" van de verschillende identiteiten van individuele mensen, sterk aanwezig.

Voor het proces van zelfverwerkelijking is Foucault weliswaar geïnspireerd door het leven in de antieke tijd. Maar de mensen voor wie hij deze inspiraties toepast en aanpast staan midden in het proces van modernisering van de Westerse samenleving.

Dohmen geeft in zijn boek “Over levenskunst. De grote filosofen over het goede leven” (2002, 2019) een interview met Foucault weer (p. 339-354).                                                                                                                                                                                                        Daaruit blijkt dat wat Foucault “waarheidsspelen” noemt (o.a. p. 340) gedeeltelijk vergelijkbaar is met het begrip “narratives” of “verhalen en beelden” in het boek Goed Oud Worden. Het verschil is echter, dat hij "waarheidsspelen" fysiek zichtbaar maakt in  arrangementen als het gevangeniswezen, inclusief hoe gevangenissen zijn gebouwd en ingericht.                                                            Hij onderscheidt “waarheidsspelen” dan ook zelf van theoretische en wetenschappelijke spelen.

In de loop van de tijd zijn waarheidsspelen steeds minder dwangpraktijken geworden. Dit gaat samen met "dat mensen zichzelf steeds meer vorm geven en zichzelf omvormen voor het bereiken van een bepaalde manier van leven”.                                                  Deze “vrijheidspraktijken” zijn in zekere zin terug van zeer lang tijd weggeweest. Dat wil zeggen sinds het grote belang dat daaraan gehecht werd in de oude Griekse en Romeinse beschavingen. Eeuwenlang daarna hebben “religieuze, pedagogische, medische en psychiatrische instellingen zich in grote mate van die praktijken meester gemaakt” (p. 340).

Foucault maakt een belangrijk onderscheid tussen “vrijheids”praktijk en “bevrijdings”praktijk. Dat onderscheid is gerelateerd aan het onderscheid dat hij maakt tussen “machtsverhoudingen” en “situaties van overheersing”:                                                                  “Machtsverhoudingen zijn heel wijdverbreid onder mensen. Menselijke verhoudingen bestaan uit een heel netwerk van machtsverhoudingen ... tussen individuen, binnen het gezin, in pedagogische verbanden, in politieke kringen enzovoort” (p. 342). Zij zijn als het ware ‘overal’. Ze zijn veranderlijk en omkeerbaar.

En dan vervolgt het gesprek tussen Dohmen en Foucault met wat bij Foucault het verschil uitmaakt tussen macht en overheersing en het daarmee verbonden verschil tussen de praktijken van “vrijheid” en van ”bevrijding”.

Soms “stuiten” de dynamische machtsverhoudingen "op een situatie van wat je overheersing zou kunnen noemen. Een situatie waarin de machtsverhoudingen vastgelopen en verstard zijn in plaats van beweeglijk. In de situatie van overheersing zijn machtsverhoudingen niet meer open voor veranderingsstrategieën van de verschillende betrokkenen".

"Wanneer het een individu of een sociale groepering lukt om bepaalde machtsverhoudingen te laten vastlopen (…) en om met behulp van economische, politieke of militaire middelen te verhinderen dat de beweging omgekeerd kan worden, dan heeft men inderdaad te maken met een situatie van overheersing. Uiteraard komen er in een dergelijke situatie geen vrijheidspraktijken voor (…) of uiterst beperkt (….). Er zijn inderdaad gevallen waarin de vrijheidspraktijk niet zonder bevrijding en bevrijdingsstrijd kan” (p. 342).

De situaties van overheersing zijn, naar wat hij hierover zegt, te vergelijken met de  begrippen “stereotypering” en “verdinglijking” in deze studie.

Het gesprek met Foucault vervolgt dan met de uiteenzetting van de genoemde “praktijk van vrijheid”.

“In de Grieks-Romeinse wereld werd de individuele vrijheid en tot op zeker hoogte de burgerlijke vrijheid, ethisch opgevuld met de zorg voor zichzelf (…) Het was een bepaalde wijze van zijn van een subject en een bepaalde wijze van handelen die voor anderen zichtbaar was. Iemands ethos kwam tot uiting in zijn kleren, zijn uiterlijk, zijn wijze van lopen, in de rust waarmee hij op gebeurtenissen reageerde enzovoort (…) Vrijheid is dat men geen slaaf is van zichzelf (…). Wat impliceert dat men jegens zichzelf een bepaalde verhouding van beheersing of heerschappij instelt (…). Ze brengt evenwel complexe verhoudingen tot anderen met zich mee doordat dit ethos van de vrijheid ook een manier is om de zorg te dragen voor anderen” (p. 342).

 

Tot zover Foucault en hiermee eindigt ook een van de hoofdonderwerpen van deze website, zie Menu: “Hoe ambachtelijk of authenthiek is de (inter)nationale politiek”.

 

 

25 juni 2020 

Even iets geheel anders. Ik heb in feite hooguit twee uur per dag voor het werken aan dit project; dus aan deze website.                      Mijn andere 'projecten': muziek maken en (familie)video's monteren moeten ook doorgang vinden. Dit heeft tot gevolg, dat ik het schrijven voor deze website moet opschorten. Maar ik kom terug. Daartoe blijf ik wel bezig met het systematisch verzamelen van mediateksten, gerelateerd aan deze Corona periode.

TOT ZIENS!                                                                             Februari 2022. Terug! Zie verder!